Tarih boyunca iklim, uygarlıkların sessiz ama en etkili aktörlerinden biri olmuştur. Bugün “Geç Antik Küçük Buzul Çağı” olarak adlandırılan dönem (yaklaşık M.S. 536–660), dünyanın pek çok bölgesinde dramatik çevresel, demografik ve siyasal dönüşümlere sahne olmuştur. Bu dönem, yalnızca Avrupa ve Asya’yı değil, iklimsel uçlarda yer alan Arap Yarımadası’nı da derinden etkilemiştir.
Bir Toz Bulutu Altında Dünya (536 Felaketi)
Bizans tarihçisi Prokopios, 536 yılında gökyüzünün “güneşsiz bir yıla” dönüştüğünü yazar. Bu olağanüstü hadise, günümüz bilim insanları tarafından büyük olasılıkla İzlanda ya da Kuzey Amerika kaynaklı dev bir volkanik patlama olarak açıklanıyor. Bunu takip eden yıllarda sıcaklıklar ortalama 2–3°C düştü; mahsuller yandı, kıtlıklar ve salgınlar başladı. Çin kronikleri “beyaz karla kaplı yazlar”dan bahsederken, Avrupa’da tahıl üretimi çöktü. 541’de ise bu çevresel yıkımı Justinyen Vebası izledi; imparatorluklar diz çökerken yeni güçler şekillenmeye başladı.
İklimin Siyasi Tarihe Müdahalesi
Bu dönemde yalnızca doğa değil, siyaset de yeniden biçimlendi. Roma-Bizans İmparatorluğu tarım üretimini kaybederken ekonomik merkez Doğu’ya, yani Levant ve Arabistan sınırlarına kaydı. Sasani İmparatorluğu da benzer şekilde iklimsel dengesizlikler yüzünden İran platosunda zayıfladı. Bu iki kadim güç arasındaki mücadele, yorgun düşmüş halklara yeni bir arayış, yeni bir fikir alanı açtı: Arap Yarımadası’nda İslam’ın doğuşu da bu tarihsel bağlam içinde şekillendi.
Arap Yarımadası: Kuraklıkla Gelen Değişim
Arap Yarımadası zaten yarı kurak bir ekosisteme sahipti; ancak 536–660 arasındaki iklim soğuması burada da hissedildi. O döneme ait paleoklimatolojik veriler, özellikle Yemen ve Umman civarındaki tortularda yağışların dramatik biçimde azaldığını gösteriyor (Fleitmann et al., Science, 2008).
Bu azalma, Himyer Krallığı gibi Güney Arabistan uygarlıklarını doğrudan etkiledi. Sulama sistemlerinin çöktüğü, tarımsal üretimin düştüğü ve iç savaşların bu dönemde arttığı belgelenmiştir. Arkeolojik bulgular, Ma’rib Barajı’nın (antik Yemen’in hayat damarı) bu dönemde büyük hasar gördüğünü doğrular. Bu da hem ekonomik hem toplumsal olarak göç dalgalarını tetiklemiştir.
Bu göçlerin bir kısmı kuzeye, yani Hicaz bölgesine yönelmiştir. Dolayısıyla Mekke ve Medine çevresinde artan nüfus hareketliliği, hem ticaretin hem de fikir akışının canlanmasına katkı sağlamıştır. Bazı iklim tarihçileri, bu sürecin İslam öncesi Arap toplumunun sosyo-ekonomik dönüşümünde önemli bir rol oynadığını savunur (Brooke, 2014).
Kuraklık, tarıma dayalı yerleşik sistemleri zayıflattı, buna karşılık kervan ticareti ve göçebe ekonomisi önem kazandı. Bu süreçte Mekke ve Medine hattı, Yemen–Şam ticaret güzergâhının ana durağı haline geldi. Bu da Kureyş kabilesinin ekonomik ve siyasi olarak yükselmesini sağladı. Tarihsel olarak bu, İslam’ın ortaya çıkışından hemen önceki dönemdir (yaklaşık 550–610).
Dolayısıyla Geç Antik Küçük Buzul Çağı, doğrudan olmasa da, çevresel baskılar yoluyla Arap toplumlarının sosyoekonomik yeniden yapılanmasını tetikledi.
Küresel Bir Eşik: Soğuma ve Yeni Düzen
Geç Antik Küçük Buzul Çağı, yalnızca bir iklim olayı değil; bir medeniyet eşiğidir. Avrupa’da tarım toplumları çökerken, Orta Doğu’da ticaret yolları yeni bir canlılık kazanmış, çöl kabileleri tarih sahnesine çıkmıştır. Arap Yarımadası’nın bu dönemde yaşadığı ekolojik sıkıntı, aynı zamanda dayanışma kültürünü, kabile bağlarını ve yeni bir “ümmet” anlayışını doğuran zeminlerden biri olmuştur.
Sonuç: İklim, Tarihin Sessiz belirleyicisi
Bugün “iklim değişikliği” kavramını modern bir kaygı olarak konuşuyoruz. Oysa geçmişte de iklim, toplumların yönünü değiştiren görünmez bir eldi. 6. yüzyılın o soğuk gökyüzü altında, belki de farkında olmadan, insanlık yeni bir dönemin kapısını aralıyordu.