Yakın Tarih Ulema eleştirisi ve Mustafa Sabri Gerçeğine cevap

 “Bugünün İlmiye Sınıfı, Dününkine Ne Kadar da Benziyor” yazımıza yapılan eleştiri için

Bismillah

Öncelikle en başta şu hususu ifade etmekte yarar görmekteyim. Şahsen yakın tarihe bakışımız ve irdeleme amacımız, birilerini tahkir etmek, aşağılamak olmadığı gibi, yüceltmek, dokunulmaz kılmak da değildir. Bahsi geçen dönem, zamanlardan bir zaman olarak gelip geçmiş, adı geçen şahıslarda bu dünya imtihanını tamamlayıp Allah’a dönmüştür. Birilerine olan sevgimiz, bizim onların hatalarını ve yanlışlarını görmezden gelmemize sebep olmaması gerektiği gibi, kızgınlığımızda o şahıslara adaletsizce davranmamıza neden olmamalıdır. Dönem üzerine yaptığımız nakiller ve değerlendirmeler, o zamana ait eserlere, kaynaklara, hatıratlara ve daha da önemlisi, şahısların bizzat yazıp söylediklerine dayanmaktadır. Kendimizden bir şey aktarmak imkânına sahip değiliz. Buna rağmen yer yer elbette hatalarımız olmuş da olabilir.

Sonuç itibarıyla bizde bir insan olduğumuz için, okuduklarımızdan, öğrendiklerimizden etkilenmememiz mümkün değildir. Lakin “cesur genellemeler” ve “üstünkörü çıkarımla” yaptığımız haksız ifadelerdir neden böyle bir şey yapalım ki yazıda adı geçen şahıslarla bizden çok önce bu dünyadan göçüp gitmiş insanlar olduğu için, onlarla herhangi bir husumetimiz yoktur.

 Osmanlının yıkılışının yegâne sebebi elbette meşrutiyet idaresi değildir. Lakin ulemanın siyaseten basiretsiz tavrı ve kendi aralarında örgütlenememeleri, çöküşün ve yıkılışın hızlanmasında ciddi şekilde etkili olmuştur. Müslümanların meclisine gavurların girmesi ve devlet işlerinde, ulemadan daha fazla söz sahibi olması ve dahi ulemanın da buna ses çıkarmaması, ses çıkarmamasının da ötesinde, Comte’nin hayranı olan Ahmed Rıza gibi materyalist dinsiz bir İttihatçının peşinden gitmeleri, başka hiçbir sebep olmasa bile, ulemaya vebal olarak yetecek derecededir.

Ali İmran Suresi, Kur’an’ı Kerim’den bir suredir ve 159. ayette Ali İmran suresinden bir ayettir. Allah’ın kitabının ayetlerini eğip bükenlere karşı durması ve direnmesi gereken ulemanın, aynı ayette yola çıkarak kitabı tahrif etmesi, müsamaha gösterilecek bir durum değildir.     

Adı geçen ulemaya rahmet okumak vazifemizdir ki, bunu da yaptık. Cesur genellemeler nedir mesela? “Aşırıya kaçmak” ne demektir? Dönemin uleması çok değil, biraz cesur olsalardı, belki de hal-i pürmelalimiz şimdi içinde bulunduğumuz durumdan çok daha farklı olacaktı. Amacımız sadece gelişen hadiseler karşısında ulemanın yanlış davrandıklarını ve yanlış davranan ulema içinde istisna olan birine bile rastlanmadığını ifade etmekti. Onu da ettik.

Yanlışa düşenlerin, daha sonra İttihatçılarla amansız mücadeleye girdiklerini bizde ifade ettik. Burada bizim dikkat çekmeye çalıştığımız husus, kurulan yeni laik düzene karşı tavırlarının değişmemesidir. İttihatçılara karşı idiler, fakat ne meclise, ne parlamentoya, ne laik işleyişe, ne laik anayasaya, mecliste yaşanan gayri meşru yasamalara tek laf etmediler. Acizane bizim dikkat çekmeye çalıştığımız husus, yeni laik düzene ulemanın uyum sağlamasıdır. Bu çok sakıncalı bir durumdu ve uluslaşmaya giden modern siyasi sisteme ulemadan hiçbiri itiraz etmedi.

İskilipli Atıf Hocaya Allah rahmet etsin. Kendisini tahkir etmek, aşağılamak gibi bir niyetimiz yoktur. Böyle bir şeye tevessüle gerek de yoktur. Adı geçen hocaya dikkat çekmekteki amacımız, dönemin ulemasının zihninde Frenk mukallitliğinin ne olduğuna nasıl anlaşıldığına dikkat çekmekti. Düşünsenize, siyaseten, iktisaden, hukuken frenk mukallidi olan laik bir düzen kurulmuş ve bu düzenin işleyişi için dinen meşruiyet devşirmişsiniz fakat frenk mukallidi olmamışsınız. Ve frenk mukallitliğini şapkaya indirgemişsiniz.

Mustafa Sabri Efendi, hayatının son dönemlerinde Mısır’da doğru ve örnek tavır ve eserler ortaya koymuşsa da Osmanlıdaki döneminde genelde ulemadan tamamen ayrı sayılabilecek bir duruş ve davranış şekli olmamıştır. Sonra İttihatçılarla olan bağını koparmıştır, lakin halen mecliste mebustur. İttihatçılara karşı sert eleştirilerde bulunmuştur; Fakat modern meclisin şer’i olmadığını, Müslümanların meclisinde gavurların olamayacağını hiçbir zaman söylememiştir. Meclisten onlarca gayri meşru yasa çıkmış, İslam’ın haram helal sınırları darmadağın olmuş fakat Sabri Efendi bu hususlarda muhalefet etmemiştir.

 Mecliste mebusların maaşlarının nasıl ödeneceği tartışılır. Hazinede para yoktur. Bir ecnebi bankasından faizle kredi alınması gerekmektedir. Fakat kredi verecek banka faizi yüksek istemektedir. Tartışmalara Mustafa Sabri Efendi de dahildir. Banka faiz oranın %10 ister, mebuslar bankayı %7 razı etmeye çalışmaktadır. Şimdi burada mecliste bulunan ulemanın, “faiz haramdır, Allah’a ve resulüne savaş açmaktır” demesi mi gerekir, yoksa “faiz olsun ama yüzdesi düşük olsun” mu demesi gerekir?

Sabri Efendi, Manastırlı İsmail Hakkı ile “Kuvve-i Teşriyye” hususunda sert bir tartışmaya girmiş. Sebep, Manastırlının, meclisi ayan için “Kuvve-i Teşriyye” kavramını kullanmasıdır. Sabri Efendi Manastırlıya çok sert ifadelerle, meclisi ayanın “Kuvve-i Teşriyye” olamayacağını, teşri makamının yalnız Allah’a ait olacağını izah eder. Fakat Meclis-i Mebusan için “Kuvve-i teşriyye” kavramı kullanılınca ne hikmet ise sessiz kalır.  Daha böyle örnekler verilebilir.   

Hayatını ilim tahsiliyle geçirmiş bir hoca efendi, hele ki Mustafa Sabri gibi biri için İttihatçılarla iş tutmak, olası bir durum değildir. İttihatçılar en başından Avrupalı olduklarını, Avrupai bir düzen kuracaklarını her defasında gizlemeden saklamadan söylemiş bir örgüttür. Başlarındaki adam Ahmed Rıza, Comte’nin talebesidir. Dine ve dini olana hiçbir müsamahası yoktur. İslam’ı değil, insanlık dinini savunur. Daha da kötü olanı, meclis açıldığında Mustafa Sabri de dâhil olmak üzere onca ulema varken Ahmed Rıza gibi küfrü ayan olan biri, ittifakla meclis başkanı yapılmıştır. Amacımız Mustafa Sabri’ye veya başka bir ulemaya tahkir ile abanmak değil, bazı sıkıntılı yerleri görmeye çalışmaktır.   

Mustafa Sabri Efendi’nin ittihatçılarla olan bağını kopardığı tarafımızsan eleştirilmiş değildir. Esas işaret edilen mesele, Avrupai modern siyaseti meşrulaştırması, savunmasıdır. Sonrası kurulan cumhuriyet rejimi, Mustafa Sabri Efendinin savunduğu meşrutiyetin doğan sonucudur. Sabri Efendi bunu göremeyecek kadar siyasi basireti ya sorunluydu ya da başka hesaplar içindeydi.

1913 yılında yurtdışına kaçması, basit bir meselenin sonucu değildir. 1913 yılında İttihatçıların yaptığı Bab-ı Ali baskınını, İttihatçılardan önce Hürriyet ve İtilaf Fırkası yapmak istemiş, içlerinde Mustafa Sabri Efendinin de olduğu bir komite, hükümeti devirmek için Bab-ı Ali baskının planlamıştır. Fakat İttihatçılar bu plandan haberdar olunca daha erken davranmıştır. Mustafa Sabri’de yurtdışına kaçmış ve 1918 yılına kadar piyasada görünmemiştir.

Ne yazık ki durum budur. Daha önce de dediğimiz gibi, kimseyi aşağılamak gibi bir niyetimiz yok. Mustafa Sabri Efendinin aktif siyasetin içinde iken söyledikleriyle, gösterdiği tavır ve davranışlarıyla, siyasetten tecrit edildikten sonrakiler çok farklıdır.

Tarihi okumalarım ve araştırmalarım sonucunda Mustafa Sabri Efendiyi  – âcizane – iyi tanıdığımı iddia edebilirim. Asıl problem, tanıdığını iddia edenlerin, taraflı olduklarından dolayı, sağlıklı değerlendirmelerde bulunamamalarıdır. Bizlerin birine olan sevgimiz, onun eksiklerini kusurlarını görmezden gelmemize neden olmamalıdır.

Allah-u Teâla Mustafa Sabri Efendiye rahmet etsin. Sabri Efendinin bütün hayatı için söylenebilecek bir tek cümle varsa, o da, “ömrünü reddiye yazmakla geçiren bir âlimdir. Mustafa Sabri Efendinin çok karmaşık ve girift ilişkileri olmuştur. Mesela,  bir süre “Avrupa’dan damızlık erkek getirelim” diyen dinsiz Abdullah Cevdet ile bir süre birlikte hareket etmiştir. Mensup olduğu ve idare heyetinde bulunduğu Hürriyet ve İtilaf Fırkası liberaldir ve liberalizmi savunmuştur. Alkolik ayyaş biri olan Damat Ferit’le çok iyi geçinmiştir. Osmanlı komünistlerine sahip çıkmıştır. Karısının Sevr Anlaşmasına nasıl razı olursun sorusu karşısında cevabı yoktur.

Ve daha onlarca olumsuzluk, Mustafa Sabri Efendi tarafından icra edilmiştir. Yukarıda da değindiğimiz gibi, Mustafa Sabri Efendinin, memlekette iken söyleyip yazdıklarıyla, memlekette çıktıktan sonra yazıp söyledikleri farklıdır.

Mustafa Sabri Efendiyi kimseyle aynı kefeye koymak gibi niyetimiz yok. Sabri Efendinin İttihatçılara olan muhalefeti, mevcut düzeni onlar yönetemiyor, biz yönetelim yönündedir. 1913 yılında yurtdışına kaçması da, siyasi iktidar hırsının sonucudur. Bab-ı Aliye baskın yapıp hükümeti devirmek istemiştir. Mustafa Sabri Efendi çok şiddetli bir siyasi hırsa sahiptir. Damat Ferit hükümetinde Vahdettin’i devirmek için hal kararı aldıracağı sırada, fark edilmiş ve Şeyhülislamlık makamından azledilmiştir. 

Büyük âlim olduğu doğrudur. Zaten bunu kimse inkâr etmiyor. Mustafa Sabri Efendinin eksiği, siyasi basiretsizliği ve fazlalığı iktidara olan hırsıdır.

Bende sonuç olarak şöyle diyebilirim ki:

İyi yönleriyle de olumsuz yönleriyle de, âlimler bizim âlimimizdir. Onlar bir ümmetti geldi geçti, hesapları Allah’a kaldı. Tarih, kendisinden ders çıkaranlara yol gösterir. Vefat etmiş veya yaşayanlara karşı olan sevgimiz, muhabbetimiz, onların zamanlarını ve mekânlarını aşan hatalarını görmezden gelmemize neden olmamalıdır. Dün gavur düzeni olan meşrutiyete sahip çıkanların halefleri, bugün demokrasiye sahip çıkmaktadır ve bunda da Mustafa Sabri Efendinin payı vardır. Nitekim “İslam Demokrasisi” tabirini icat eden bir kişi de Mustafa Sabri Efendidir. Mevkıfu’l-Akl’ın birinci cildinde İslam Demokrasisine değinmektedir.

Sinekten yağ çıkarmak, gavurun ekmeğine yağ sürmek gibi bir niyetten Allah’a sığınırız. Fakat hakikatlerin er ya da geç ortaya çıkmak gibi bir özelliği vardır. Bu sebepten, sevdiklerimizin iyi yönleriyle iftihar ederken, olumsuz yönleriyle de yüzleşmeye hazır olmalıyız.