İbn Haldun, devletlerin tıpkı canlı bir organizma gibi doğup büyüdüklerini, güçlenip zenginleştiklerini ve sonunda çöküşe sürüklendiklerini söyler. Ona göre bu süreç beş temel aşamadan oluşur. Osmanlı tarihine bakıldığında bu aşamaların izlerini açıkça görmek mümkündür.
Birinci aşama, kuruluş dönemidir. 1299’da Osman Gazi’nin temellerini attığı devlet, Orhan Gazi, I. Murad ve Yıldırım Bayezid dönemlerinde hızla güçlenerek hem topraklarını genişletti hem de güçlü bir idari yapı kurdu. Yeniçeri Ocağı’nın teşkil edilmesi bu dönemin sembol adımıydı. İbn Haldun’un deyimiyle, bu aşama “birlik ve güçlü liderlik” dönemiydi.
İkinci aşama, iç çekişmeler ve rakiplerin bertaraf edilmesi dönemidir. Yıldırım Bayezid’in Ankara Savaşı’nda Timur’a yenilmesi sonrası Osmanlı tahtı için kardeşler arasında süren Fetret Devri, bu aşamanın tipik bir örneğidir. Sonunda Çelebi Mehmet galip gelerek devletin düzenini yeniden kurdu.
Üçüncü aşama, zafer ve ihtişam devridir. Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethetmesi, ardından Kanuni Sultan Süleyman’ın Avrupa’dan Kuzey Afrika’ya kadar uzanan fetihleri, Osmanlı’yı küresel bir güç haline getirdi. Bu dönemde hem servet birikti hem de devletin otoritesi en üst noktaya çıktı. İbn Haldun’a göre bu, devletin olgunluk evresidir.
Dördüncü aşama, duraklama ve taklit dönemidir. 17. yüzyıldan itibaren Osmanlı büyük savaşlarda yenilgiler almaya başladı. Avrupa’nın teknolojik üstünlüğü belirginleşirken, Osmanlı reformlarla toparlanmaya çalıştı. II. Mahmud’un yenilikleri, Abdülhamid’in modernleşme girişimleri bu çabanın örnekleridir. Yine de, İbn Haldun’un sözünü ettiği “öncekileri taklit etme” dönemi yaşanıyordu.
Beşinci aşama, çöküş ve çözülme evresidir. I. Dünya Savaşı’nın ardından imparatorluk parçalandı, 1922’de saltanat, 1924’te hilafet kaldırıldı. Atatürk’ün kurduğu Cumhuriyet, Osmanlı mirasının sona erişini ve Batı etkisiyle yeni bir siyasi düzenin doğuşunu simgeliyordu.
Burada önemli bir nokta şudur: Osmanlı bu beş aşamayı yaşarken, İbn Haldun’un öngördüğü çizgiden zaman zaman sapmayı başardı. Reformlarla gerilemeyi durdurmaya, hattâ önceki aşamalara dönmeye çalıştı. Bu da onun neden 600 yıldan fazla ayakta kalabildiğini açıklar.
Kısacası, İbn Haldun’un teorisi Osmanlı tarihiyle karşılaştırıldığında çarpıcı bir uyum gösterir. Devletin kuruluşundan yükselişine, ihtişamından çöküşüne kadar geçen süreç, İbn Haldun’un çizdiği döngünün somut bir örneği gibidir.
adresinden özetlenmiştir.
