Hükümlerin ikinci kısmı “vaz’î hitap” (Allah’ın bazı olay ve fiillere hüküm bağlaması) ile ilgilidir.
Vaz’î hükümler şunlardır: sebep, şart, mâni (engel), sıhhat, butlan, azimet ve ruhsat.
Şimdi bunların üzerinde tek tek durulacaktır.
1. Sebep
Birinci Mesele
Dış dünyada (haricî alemde) gerçekleşen ve dinî açıdan bazı hükümlerin konulmasına sebep olan fiiller iki kısımdır:
a) Kişinin iradesi dışında olan (kontrolü altında bulunmayan) fiiller.
b) Kişinin iradesiyle yapabileceği fiiller.
a) İradesi dışında olan fiiller:
Bunlar sebep, şart veya mâni olabilir.
Sebebe örnekler:
Leşin helal olması için zaruret halinin bulunması,
Cariyeyle evlenmenin helal olması için zina korkusunun bulunması,
Abdesti bozan şeyler çıktığı halde, sürekli idrar kaçırma (selsebil) yüzünden her namaz için yeniden abdest alma zorunluluğunun düşmesi,
Namazın farz olması için güneşin batması, zeval vakti, fecrin doğması.
Şarta örnekler:
Zekâtın farz olması için bir yılın geçmesi,
Satış akdinin sahih olması için satılan malın teslim edilebilir olması,
Yetim malının kendisine verilmesi için reşit olması,
Sevap ve günahın söz konusu olması için peygamberlerin gönderilmiş olması.
Mâniye örnekler:
Hayız hâlinin cinsel ilişkiye, boşanmaya, Kâbe’yi tavafa, namaz ve oruca engel olması,
Deliliğin ibadetlere ve tasarruf serbestisine engel olması.
b) Kişinin iradesiyle yapabildiği fiiller:
Bunlar iki yönden incelenir:
1. Teklif yönünden (emir, yasak veya serbestlik):
Fayda sağlamak için alışveriş yapmak,
Neslin devamı için evlenmek,
Kurtuluş için ibadet etmek gibi.
2. Vaz’î hüküm yönünden (sebep, şart veya mâni olmaları):
Sebebe örnekler:
Nikâh → eşlerin mirasçı olması, birbirinden faydalanması, sıhrî akrabalığın doğması,
Boğazlama → hayvanın etinin helal olması,
Yolculuk → namazın kısaltılması, Ramazan orucunun ertelenmesi,
Cinayet/yaralama → kısas sebebi,
Zina, içki, hırsızlık → had cezası sebebi.
Şarta örnekler:
Boşanmanın geçerli olması için nikâhın varlığı,
Zinada recm cezası için kişinin evli olması,
Namazın sahih olması için taharet (temizlik),
İbadetlerin sahih olması için niyet.
Mâniye örnekler:
Bir kadınla evliyken onun kız kardeşiyle evlenmenin engel olması,
Bir kadınla evliyken onun hala/teyzesini almak,
Kâfir olmanın mümine karşı kısasa engel olması,
Küfrün ibadetlerin kabulüne engel olması.
Önemli Not
Bazen aynı şey sebep, şart ve mâni olabilmektedir.
Mesela:
İman, sevap için sebep; ibadetlerin sahih ve farz olması için şart; kâfire karşı kısasa engeldir.
Ama şu unutulmamalı:
Tek bir hüküm için aynı anda hem sebep, hem şart, hem mâni olamaz. Çünkü birbirini geçersiz kılar.
Fakat bir şey, bir hüküm için sebep, başka bir hüküm için şart, bir üçüncüsü için mâni olabilir.
Aynı hüküm için aynı yönden iki rolü birden oynaması da mümkün değildir.
Özetle: Sebep, hükmün bağlandığı olay; şart, hükmün gerçekleşmesi için gerekli önkoşul; mâni ise
hükmün gerçekleşmesine engel olan durumdur.
